Հայկական լեռնաշխարհը հարուստ է լճերով, որոնք տարբեր ծագում ունեն։ Նախկինում հայերը լեռնաշխարհի լճերը ծովեր են կոչել։ Լեռնաշխարհի երեք խոշոր լճերի (Սևան, Վան, Ուրմիա) գոգավորություններն ունեն տեկտոնական ծագում, կան լավային արգելափակման լճեր, ընդ որում Սևանը և Վանա լիճը նաև լավային արգելափակման արգասիք են։ Կան սառցադաշտային ծագման լճեր՝ տեղադրված նախկին սառցադաշտային կրկեսներում կամ մորենների մեջ։ Արգելափակման լճեր են ստեղծվել նաև փլուզումներից ու սողանքներից։ Կան նաև հարթություններում գետերից անջատված մնացորդային լճեր։

Հայկական լեռնաշխարհի յուրահատկություններից են հրաբուխների խառնարաններում առաջացած լճերը։ Այդ տեսակի լճեր Մերձավոր արևելքում գոյություն ունեն միայն Հայկական լեռնաշխարհում։ Խառնարանային կամ հրաբխային են կոչվում այն  լճերը, որոնք գոյացել են հրաբխային խառնարանի կամ կալդերայի ջրով լցվելու հետևանքով: Քանի որ խառնարանը, որպես կանոն, ունի կլոր ձև և բարձր պատեր, խառնարանային լիճը ունենում է շատ քիչ թափվող գետեր և գրեթե չի ունենում հոսք: Սովորաբար խառնարանը լցվում է անձրևաջրերով և հավասարակշռության է հասնում ջրի դուրս հոսելու և գոլորշանալու շնորհիվ:

Այս հոդվածում ներկայացրել ենք միայն Հայկական լեռնաշխարհի այն լճերը, որոնք գտնվում են Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս։ Հայաստանի Հանրապետության լճերին անդրադարձել ենք առանձին հոդվածով։

Լճերի նկարագրությունը սկսենք Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր լճից, իսկ վերջում կանդրադառնանք Հայկական լեռնաշխարհի ամենամեծ խառնարանային լճին։

Սաբալան

Սաբալան հրաբուխը Հայկական լեռնաշխարհի երկրորդ գագաթն է ըստ բարձրության։ Լեռան խառնարանում գոյացած լիճն էլ Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր լիճն է։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 4784 մետր բարձրության վրա։ 

Սաբալանի խառնարանային լիճը

Ուրմիա (Կապուտան)

Ուրմիան անհոսք լիճ է։ Մակարդակի տատանումները տարվա ընթացքում մեծ են և քանի որ լիճը շատ ծանծաղ է, ուստի ափագիծը շատ է ետ ու առաջ շարժվում, դրանից մակերեսը անընդհատ փոխվում է։ Լճի գոգավորությունը տեկտոնական ծագում ունի։ Կա ենթադրություն, որ լիճն առաջներում հոսուն է եղել դեպի Կասպից ծով՝ Ամարդոս գետի միջոցով։ Սոհունդ հրաբխի արտավիժմամբ կապը կտրվել է։ Կարծիք կա, որ Կապուտանը Խոյի դաշտով կապ է ունեցել նաև Արաքսի հետ։

Ուրմիա լիճ

Ուրմիան սնվում է անմիջապես լճի մակերևույթին թափվող տեղումներով, գետերի միջոցով և մասամբ ստորերկրյա ջրերով։

Լճի ջուրը շատ աղի է։ Կենդանական աշխարհը գրեթե բացակայում է աղիության պատճառով․ կան միայն որոշ ջրիմուռներ։

Ուրմիան Հայկական լեռնաշխարհի, ինչպես նաև ողջ մերձավոր արևելքի 3 խոշոր լճերից ամենամեծն էր մինչև 20-րդ դարի վերջը։ Լիճ թափվող գետերի ջուրն անխնա օգտագործելու պատճառով Ուրմիայի մակերեսը զգալիորեն կրճատվել է, ափերը աղակալել են, կտրուկ բարձրացել է ջրի աղիությունը։ Այդ պատճառով առաջնությունը զիջել է Վանա լճին։

Նկարում կարող եք տեսնել Վան և Ուրմիա լճերի մակերեսների տարբերությունը։

Հայկական լեռնաշխարհ

Հայկական լեռնաշխարհում մեծ տարածում ունեն լավային արգելափակման լճերը։ Ոչ վաղ անցյալում դրանք ավելի շատ են եղել։ Արարատյան դաշտի տեղում, Շիրակում, Վերին Ախուրյանի, Սիսիանի և այլ գոգավորություններում նախկինում լճեր են եղել։ Արգելափակման լճերից են Ծովակ Հյուսիսոն, Արփին, Մադաթափան, Խոզապինը, Խանչալին, Սաղամոն, Փարվանան, Տաբածղուրը և այլն։

Ծովակ Հյուսիսո

Ծովակ Հյուսիսոն Հայկական լեռնաշխարհի լավային արգելափակման լճերից ամենամեծ ու խորը լճերից է։ Գտնվում է լեռնաշխարհի հյուսիսում: Մակերեսը՝ 84 ք․կմ է: Գտնվում է ծովի մակարդակից 1959 մ բարձրության վրա: Առավելագույն խորությունը 42 մետր է:

Ծովակ Հյուսիսո

Լիճը տեկտոնական գոգավորության մեջ է: Նախկինում խորը հովիտ է եղել, փակվել է լավային պատվարով: Ջուրը քաղցրահամ է: Ծովակ Հյուսիսոն ձմռանը սառցակալում է։ 

Սառած Ծովակ Հյուսիսո լիճը

Ձմռանը սառցակալած Ծովակ Հյուսիսո լճի վրա ձիերով տուրեր են անցկացնում և ցանկացողները կարող են օգտվել այս ծառայությունից։

Փարվանա

Ջավախքի բարձրավանդակը հարուստ է մեծ ու փոքր լճերով: Դրանք ցրված են ողջ երկրամասով մեկ և հիմնականում չունեն ջրհավաք փակ ավազան: Ամենաընդարձակն է Փարվանա լիճը, որի մակերեսը կազմում է 37,5 քառ. կմ, առավելագույն խորությունը 3,3 մ: Գտնվում է ծովի մակերևույթից 2079 մետր բարձրության վրա։

Փարվանա լիճ

Փարվանա լճին է նվիրված Հովհաննես Թումանյանի «Փարվանա» բալլադը։

Տաբածղուր

Տաբածղուր անհոսք լիճը գտնվում է Ջավախքի բարձրավանդակի հյուսիսում ՝ Թրիալեթի լեռնաշղթայի հարավարևմտյան ստորոտին՝ 1991 մ բարձրության վրա։ Ունի հրաբխային ծագում։ Երկարությունը 6,5 կմ է, առավելագույն լայնությունը՝ 4 կմ, մակերեսը՝ 14,2 ք․կմ, խորությունը մինչև 40 մ։ Սնումը հիմնականում ստորերկրյա է, մակարդակի տատանումները՝ մինչև 1,1 մ։ Լիճն ունի ռեկրեացիոն մեծ հնարավորություն։

Տաբածղուր հայկական գյուղը և լիճը / Հեռվում Թեքվեթվել հրաբուխն է / Լուսանկարը՝ Սասուն Դանիելյանի

Մադաթափա

Մադաթափա լիճը գտնվում է Ջավախքի բարձրավանդակի հարավ-արևելյան հատվածում՝ ծովի մակարդակից 2112 մ բարձրության վրա։ 

Լճի մակերեսը՝ 8,78 ք․կմ է, ջրի ծավալը՝ 9,66 մլն խմ, միջին խորությունը՝ 1,5 մ, իսկ առավելագույն խորությունը՝ 1,7 մ է: Ծածկված է ալպյան և ենթալպյան բուսականությամբ: Լճափը ցածրադիր է և ծածկված է ջրային բուսականությամբ: Լիճը սնվում է ստորգետնյա ջրերից, անձրևաջրերից և ձյան հալոցքից, որից առաջացած գետակները սկիզբ են առնում Ջավախքի լեռներից։ Գարնանը ջրի մակարդակը բարձրանում է, իսկ ձմռանը ցածրանում: Լճից սկիզբ առնող գետի և դուրս բխող ստորգետնյա ջրերի պատճառով լճի մակարդակը կտրուկ փոփոխվում է։

Մադաթափա լիճը

Խոզապին

Խոզապին Լիճը կոչվում է նաև Կարծախի լիճ։ Գտնվում է Կարծախ գյուղից հարավ-արևելք։ Երկարությունը մոտ 11 կմ է, լայնությունը՝ մինչև 5 կմ, բարձրությունը՝ 1801 մ։ Սնվում է մթնոլորտային տեղումներով և մակերեսային ջրերով։ Լճի հարավում տարածված են ցածրադիր, տափարակ, քարքարոտ կղզիներ։ Ձկներ չկան։ Լճի շուրջը բնադրող թռչնատեսակներից է Հայկական որորը:

Խոզապին (Կարծախ) լիճ

Խանչալի

Խանչալի լիճը գտնվում է Ջավախքի բարձրավանդակի հյուսիսում։ Երկարությունը մինչև 7,5 կմ է, լայնությունը՝ մոտ 3 կմ, բարձրությունը՝ 1931 մ, խորությունը՝ 0,8 մ։ Սնվում է ձնհալքի ջրերով։ Լճի շրջապատը ճահճոտ է, ջուրը պղտոր է՝ թույլ կանաչավուն երանգով, խմելու համար ոչ պիտանի։ Խանչալի լճի ափին գտնվում են Նինոծմինդա քաղաքը, Մեծ Խանչալի և Փոքր Խանչալի գյուղերը:

Խանչալի լիճն ու Աբուլ լեռը

Դառան

Դառան լիճը գտնվում է Սամսար լեռան արևմտյան լանջին՝ գագաթից 7,3 կմ հեռավորության վրա։ Բարձրությունը ծովի մակարդակից 2082 մ է։

Դառան լիճը և Սամսար լեռը / Լուսանկարը՝ Սասուն Դանիելյանի

Սաղամո

Սաղամո լիճը տեղակայված է Փարավանա գետի ավազանում, Փարվանա լճակից հարավ, ծովի մակարդակից 1996 մ բարձրության վրա: Լճի մակերեսը կազմում է 4,8 ք․կմ, միջին խորությունը՝ 1,6 մ, առավելագույնը՝ 2,3 մ: Ունի տեկտոնական ծագում: Լճի սնուցումը ստորգետնյա, ձնային և անձրևային եղանակով է: Լիճն ունի սեղանի ձև: Ջուրը քաղցրարահամ է, ձկներով առատ։ Հյուսիս-արևելյան ափին գտնվող Սաղամո գյուղի անունով լիճը կոչվում Սաղամո։ Ձմռանը սառցակալում է:

Սառցակալած Սաղամո լիճը / www.georgianjournal.ge

Գայլատու

Գայլատու լիճը գտնվում է Հայկական Պար լեռնաշղթայի միջլեռնային գոգավորությունում՝ ծովի մակերևույթից 2247 մետր բարձրության վրա: Ջուրը քաղցրահամ է, հարուստ ձկներով՝ հատկապես կարմրախայտով։

Գայլատուն Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր լճերից ամենաբարձրն է: Գայլատուն (Գայլատո ծովիկ, Գայլատվա լիճ, Ձկնաբեր ծովակ ) այժմ կոչվում է Բալըք գյոլ (թուրք. ձկների լիճ):

Գայլատու լիճ

 

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։

https://www.armgeo.am/lakes-of-armenian-highland/